Lời bàn
Suy tư Kiến Trúc - Thinking Architecture là một tác phẩm đã quá nổi tiếng của Peter Zumthor, khi ông bàn về tư duy thẩm mỹ và thiết kế kiến trúc của mình. Trong miền suy tư của Zumthor, thế giới quan và sự cảm nhận của ông hiện hữu một cách rõ ràng, tinh tế và gần gũi. Zumthor có cách truyền tải những quan điểm và sự dẫn chứng của mình một cách dễ hiểu, gợi liên tưởng trong cách kể chuyện thân tình, nhẹ nhàng, song không kém phần quyến rũ, bởi chính cái cách ông lựa chọn từ ngữ để biểu đạt ý niệm của mình.
Người dịch nhận thấy rằng, sự duyên dáng ấy trong “Suy tư Kiến Trúc” của Peter Zumthor có thể được phiên dịch - phiên giải bởi Tiếng Việt, một ngôn ngữ giàu sức gợi và duyên dáng không kém. Bằng cách lựa chọn từ ngữ chọn lọc và trau chuốt, người dịch mong muốn rằng loạt bài dịch sau đây không những có thể dịch sát nghĩa nhất ý niệm mà Peter Zumthor muốn truyền tải; mà còn dịch được cả sự lựa chọn từ ngữ và văn phong tinh tế của ông, từ đó khơi gợi sự thấu cảm từ độc giả với “Suy tư Kiến Trúc”.
Bởi vì mỗi chủ đề trong tác phẩm này tương đối ngắn, nhưng vô cùng khúc chiết và cô đọng, người dịch sẽ chia tác phẩm thành nhiều bài dịch xuyên suốt trên trang này, mỗi bài dịch sẽ chỉ gồm 1-2 chủ đề trong một chương lớn, để độc giả có thời gian nghiền ngẫm trước khi tiếp tục đọc các chủ đề khác.
Ngoài ra, thực chất việc dịch thuật dẫu có thành công thế nào, cũng không thể đạt tới “độ tinh khiết” như áng văn nguyên bản, khi người tác giả chính tay viết nó bằng ngôn ngữ và ngữ pháp của họ. Vì thế, tôi vẫn khuyên bạn hãy tìm đọc bản gốc “Architektur Denken” của Peter Zumthor nếu có thể.
TP. Hồ Chí Minh, ngày 29 tháng 07 năm 2023
Minh Đăng dịch
Một cách quan sát sự vật
1988
Cuộc truy tìm nền Kiến Trúc đã mất
Khi nghĩ về kiến trúc, những hình ảnh hiện lên trong tâm trí tôi. Nhiều trong số những hình ảnh này được kết nối với sự trui rèn của bản thân cùng với công việc của một kiến trúc sư. Chúng chứa đựng vốn hiểu biết chuyên môn về kiến trúc mà tôi đã lãnh hội qua nhiều năm. Một vài hình ảnh khác liên quan đến thời niên thiếu của riêng tôi. Đã có một thời khi tôi trải nghiệm kiến trúc mà không suy tư chút nào về nó cả. Đôi khi tôi gần như có thể cảm giác được một chiếc tay nắm cửa đang nằm trong tay tôi, tựa như một mảnh kim loại có hình dáng giống mặt sau của cái muỗng vậy.
Tôi đã từng nắm giữ lấy nó lúc tôi đi đến khu vườn của dì tôi. Chiếc nắm cửa ấy đối với tôi vẫn luôn là một kí hiệu đặc biệt của lối vào một thế giới chứa đựng vô vàn những xúc cảm và mùi vị khác nhau. Tôi nhớ những âm thanh của sỏi đá dưới chân, vẻ hơi hao bóng bẩy của cái cầu thang bằng gỗ sồi được thoa sáp, tôi có thể nghe thấy tiếng cửa chính được đóng sầm một cách nặng nề sau lưng khi tôi rảo bước dọc theo hành lang tối tăm và đi vào phòng bếp, nơi duy nhất sáng sủa trong ngôi nhà.
Nhìn lại, trông có vẻ như thể đây là căn phòng duy nhất trong ngôi nhà mà trần nhà không tan biến vào hoàng hôn; những viên gạch lục giác trên sàn nhà, màu đỏ sẫm và nép sát vào nhau chặt đến nỗi cả những rãnh nứt giữa chúng cũng hầu như không thể trông thấy được, cứng cáp và rắn rỏi nằm dưới chân tôi, cùng với một mùi sơn dầu toả ra từ chiếc chạn bếp.
Mọi thứ nằm trong căn bếp này đều rất đặc trưng cho một phòng bếp truyền thống. Không có bất cứ gì đặc biệt về nó cả. Nhưng phải chăng sự thật rằng nó quá điển hình, một cách rất tự nhiên, về một căn bếp đã khiến nó hằn sâu vào tâm trí của tôi. Cái bầu không khí của căn phòng này được liên kết vô cùng chặt chẽ với những ý tưởng của tôi về một gian bếp.
Bây giờ tôi cảm thấy muốn tiếp tục nói về những chiếc tay nắm cửa tiếp sau chiếc tay nắm của cánh cổng vào khu vườn dì tôi, về mặt đất và những chiếc sàn nhà, về lớp nhựa đường được sưởi ấm bởi ánh dương, về những phiến đá lát đường ẩn mình đằng sau những chiếc lá cây dẻ mùa thu, và về tất cả những cánh cửa biểu hiện dưới nhiều cách khác nhau, cái thì trịnh trọng tôn nghiêm, cái thì thanh mảnh, lách cách rẻ tiền, số khác lại cứng cáp, cố định đầy hăm doạ...
Những ký ức như thế chứa đựng kinh nghiệm về kiến trúc sâu sắc nhất mà tôi biết. Chúng là kho tàng của những môi trường và hình ảnh kiến trúc mà tôi khai phá trong những tác phẩm của mình dưới cương vị là một kiến trúc sư.
Khi tôi thiết kế một công trình, tôi thường đắm chìm trong những kí ức xưa cũ, nhạt nhoà, và cố gắng hồi tưởng những bối cảnh kiến trúc mà bản thân nhớ được thực sự trông như thế nào, có ý nghĩa ra sao với bản thân vào thời điểm ấy, rồi tôi thử suy nghĩ cách thức để chúng giúp tôi hồi sinh bầu không khí sống động lan toả khắp không gian chỉ bằng sự hiện diện đơn giản của sự vật mà trong đó mọi thứ đều có vị trí và hình thái riêng biệt đặc thù. Và dù cho tôi chẳng thể nào phác thảo ra bất cứ hình dáng đặc biệt nào, tồn tại một dấu hiệu của sự vẹn đầy và tráng lệ đã làm tôi phải nghĩ: “Mình hẳn đã từng trông thấy cái này”. Vậy mà cùng lúc đó, tôi nhận thức được rằng tất cả điều này đều mới mẻ và khác lạ, rằng nó chẳng có sự tham chiếu trực tiếp nào với những tác phẩm kiến trúc trước đây để mà có thể phơi bày ra bí mật của miền xúc cảm trĩu nặng kí ức.
Cấu thành từ Vật liệu
Đối với tôi, có điều gì đó hiển hiện ở những tác phẩm của Joseph Beuys cùng vài nghệ sĩ trong nhóm Arte Povera. Điều gây ấn tượng với tôi nằm ở sự xác đáng và đầy khêu gợi trong cái cách mà họ sử dụng vật liệu. Nó dường như móc nối với những tri thức cơ bản, cổ xưa về cách con người sử dụng vật liệu, đồng thời phô diễn bản chất tận cùng của những vật liệu ấy khiến chúng vượt lên khỏi những ý nghĩa mang tính truyền tải văn hoá.
Tôi luôn sử dụng vật liệu theo cách này trong những tác phẩm của mình. Tôi tin rằng chúng có thể thấu toả cái chất trữ tình trong bối cảnh của chủ thể kiến trúc, mặc dù chỉ khi người kiến trúc sư có thể tạo ra một hoàn cảnh đầy ý nghĩa cho chúng, bởi lẽ những vật liệu tự thân chúng không hề mang tính trữ tình.
Thứ cảm giác mà tôi cố tình đưa vào vật liệu vượt lên mọi định luật về sự sáng tạo, cùng tính xác thực của chúng, đặc tính của mùi vị và thanh âm là những yếu tố duy nhất của ngôn ngữ mà chúng ta buộc lòng phải sử dụng. Cảm giác hiện ra khi tôi thành công ở việc thể hiện ra được ý nghĩa đặc thù của những loại vật liệu nhất định trong công trình của tôi, những ý nghĩa mà chúng chỉ có thể được cảm nhận bằng cách này tại riêng công trình này mà thôi.
Nếu chúng ta làm theo cách này, ta buộc phải liên tục tự vấn chính mình rằng việc sử dụng một loại vật liệu cụ thể có nghĩa lý gì trong một bối cảnh kiến trúc đặc trưng. Câu trả lời tốt dành cho những câu hỏi này có thể soi sáng cả cái cách mà vật liệu được sử dụng một cách đại trà lẫn chất cảm vốn có của riêng chúng.
Nếu ta làm được việc ấy, vật liệu trong kiến trúc có thể toả sáng và vô cùng sống động.
Tham khảo
1 : guggenheim-bilbao.eus/en/the-collection/works/lightning-with-stag-in-its-glare
Kì tới: “Công sức trong những sự vật - Dành cho sự tĩnh lặng của giấc chiêm bao”